Krisań M. Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX – początku XX wieku. Warszawa, 2008.

Krisań M. Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX – początku XX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2008. – 185 s.

Krisań M. Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX – początku XX wieku. Warszawa, 2008. - обложка книги

Redakcja naukowa: Włodzimierz Mędrzecki

Redakcja, korekta i indeks: Ewa Bazyl

Краткое содержание

ЦИВИЛИЗАЦИОННЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XIX − НАЧАЛА XX ВЕКОВ В ВОСПРИЯТИИ КРЕСТЬЯН КОРОЛЕВСТВА ПОЛЬСКОГО

В конце XIX в. польские земли в составе Российской империи переживали процесс становления индустриального общества, который затрагивал экономическую, социальную и политическую области жизни Королевства Польского. Перемены наступили также в культурной сфере жизни общества, в том числе крестьянства, одной из основных категорий населения Королевства Польского. Одной из важнейших проблем истории модернизации рубежа XIX−XX в. и истории крестьянства Королевства Польского является вопрос о восприятии цивилизационных изменений данного периода в крестьянской среде. Важные изменения в экономическом, правовом и социальном статусе крестьянства происходили одновременно с переменами в крестьянской культуре, которая описывается как культура крестьянского общества переходного типа.
Предметом исследования является восприятие цивилизационных изменений в крестьянской среде Королевства Польского рубежа XIX–XX в. в рамках тех явлений, которые по сравнению с предыдущими эпохами приобретают в изучаемый период массовый характер. Внимание сфокусировано на трех аспектах: восприятие печатного слова в крестьянской среде; отношение к институту Католической церкви и формирование т.н. «символического капитала». Объектом исследования стали три целевые группы: читатели-корреспонденты народных газет; крестьяне – участники мариавитского и заранярского движений, а также крестьяне, мигрировавшие в поисках заработка. Эти группы крестьян наиболее ярко проявили себя в рамках описанных выше явлений. Конкретная задача заключается в изучении реакции этих крестьян на цивилизационные процессы.
Целью исследования стало выяснение особенностей социо-культурной мотивации деятельности крестьян, формирования их мировоззренческих и ценностных ориентаций, норм и стандартов социального и индивидуального бытия, изучение влияния длительных культурных процессов в крестьянской среде на восприятие крестьянами Королевства Польского цивилизационных изменений конца XIX – начала ХХ в. Хронологические рамки исследования охватывают 80-е гг. XIX – начало ХХ в., т. е. для исследования был выбран период быстрого индустриального развития Королевства Польского, оказавшего глобальное влияние на жизнь деревни. Исследование ограничено 1914 г., временем начала первой мировой войны, ставшей по своим последствиям своего рода взрывом, повлиявшим на социально-экономическое, политическое, культурное развитие интересующих нас земель.
В работе делается упор на источники личного характера, дающие возможность представления субъективного видения мира представителями исследуемой группы. В книге используются письма и воспоминания главным образом крестьян, а также т. н. «группы первого контакта»: сельских учителей, приходских священников, писарей.
В конце XIX – начале ХХ в. письменное слово заняло прочное место в сознании крестьян. Однако проведенное исследование показало, что нельзя говорить об исключительной и ведущей роли образования в процессе модернизации крестьянского общества в изучаемый период. Несомненно, грамота расширяла границы крестьянского сознания, однако она не привела на рубеже XIX–XX в. к разрушению традиционной культуры, а дала возможность для развития ее элементов на новом уровне. Крестьяне-читатели народных газет входили в мир письменной культуры со своим культурным багажом, который не ограничивал, а определял рамки их прогрессивности. Именно этот факт следует учитывать при попытке реконструкции политического, национального самосознания крестьян в изучаемый период. Без осознания уровня готовности в освоении и восприятии читателями (группой, идущей на контакт с представителями просветительских и политических организаций) материала народной газеты, которая являлась основой политической подготовки населения, сложно строить догадки о политической культуре последнего.
На протяжении изучаемого периода крестьянами придавалось огромное значение элементам культуры, связанным с эпохой барокко. Представляется, что ключом к пониманию глубины влияния периода барокко на последующее развитие народной культуры является осознание значимости проведения на польских землях контрреформации. В то же время следует обратить внимание на то, что трения, которые возникали между священником и прихожанами и которые не были решены в эпоху контрреформации, продолжают быть актуальны и в начале ХХ в. Именно на примере изучения сложившихся представлений об институте церкви и роли священника видно, насколько важную роль в процессе модернизации играет накопленный опыт, а именно – определенные стереотипы поведения, восприятия, мечты. Можно утверждать, что на начальном этапе модернизации в первую очередь происходит реализация накопленного багажа стремлений, которые (поскольку они формировались на протяжении долгого времени) обладали традиционным характером.
Влияние цивилизационных изменений второй половины XIX в. на деревню рассматривается в рамках длительного социального процесса, что дает возможность объяснения эклектичных, на первый взгляд, перемен в крестьянском обществе в изучаемый период. Проведенное исследование показало, что цивилизационные процессы влияли на деревенское общество в целом. Удаленность или близость к промышленному центру лишь определяла, по какому пути пойдет процесс модернизации. Наиболее ярко этот вывод может быть продемонстрирован на примере изменений в одежде: под влиянием модернизационных процессов крестьянский традиционный наряд становился более богатым или сменялся городской одеждой. Новое культурное образование неоднородно, в нем могут преобладать
элементы как «прошлого», так и «настоящего». Реализация «старой» формы возможна лишь благодаря привнесению нового содержания, тогда как введение «новой» формы невозможно без ранее сложившегося о ней представления.

Spis treści

WSTĘP

ROZDZIAŁ I. Kultura słowa drukowanego i pisanego na wsi Królestwa Polskiego

1. Warunki zdobycia nauki w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX w.

1.1. Szkoły ludowe

1.2. Stosunek do nauki w środowisku wiejskim

2. Wizerunek chłopa-czytelnika

2.1. Ruch oświatowy wobec chłopa-czytelnika: powstanie literatury dla ludu

2.2. Stosunek do chłopa-czytelnika na wsi

2.3. Samoidentyfi kacja czytelników gazet ludowych

3. Społeczno-komunikatywna funkcja prasy dla ludu

3.1. Czytanie prasy

3.2. List do gazety

ROZDZIAŁ II. Środowisko wiejskie Królestwa Polskiego wobec Kościoła katolickiego

1. Funkcjonowanie Kościoła katolickiego na wsi

1.1. „Każdy katolik potrzebuje się pomodlić i podziękować Bogu”

1.2. „I jakże Pan Bóg nie ma nas karać?”

1.3. „Piękne to było nabożeństwo − dało się słyszeć płacz ludu w kościele”

1.4. „…donieście co moskal wynawia z religią naszą”

1.5. „Porządek wszędzie, aż niechce się z kościoła wychodzić”

2. Rola księdza w opinii wiejskiej

2.1. „…na tamtem świecie to będzie bida”

2.2. „Stara się on i o dobro dusz swych parafj an...”

3. Napięcia w relacjach pomiędzy wsią a duchowieństwem

3.1. „Mieliśmy księdza wikarjusza…”

3.2. „A gdzie się podziała między wami miłość uczniów Chrystusa Pana?”

3.3. „…panują stosunki można powiedzieć średniowieczne”

3.4. „W szynku jest wolnym człowiekiem, jest panem…”

3.5. „Śpiwać darmo, boli gardło”

3.6. „Proszę mi swego Zarania nie przysyłać…”

3.7. „...chłopi trochę przejrzeli na oczy”

ROZDZIAŁ 3. Kapitał symboliczny chłopów w Królestwie Polskim w okresie przemian

1. Podstawy kapitału symbolicznego

1.1. Migracja zarobkowa

1.2. Cele i marzenia migrantów

1.3. Stosunki pieniężne

2. Elementy kapitału symbolicznego chłopów

2.1. Odzież świąteczna

2.2. Reprezentacyjny charakter przedmiotów domowego użytku

2.3. Jedzenie

2.4. Zmiany języka i obyczajowości chłopskiej

ZAKOŃCZENIE

ANEKS 1

ANEKS 2

BIBLIOGRAFIA

WYKAZ SKRÓTÓW

SUMMARY

КРАТКОЕ СОДЕРЖАНИЕ

INDEKS OSÓB

INDEKS MIEJSCOWY

 

Summary

PEASANTS TOWARDS CHANGES IN CIVILISATION IN THE POLISH KINGDOM, SECOND HALF OF THE 19th CENTURY – BEGINNING OF THE 20th CENTURY

By the end of the 19th century in the Polish lands belonging to the Russian Empire there was developing industrial society. The process had an impact on the economic, social and political spheres of life. There were also some changes in the cultural life of people, including peasants, one of the basic social category in the Polish Kingdom. One of the main problems of the history of modernisation at the turn of the 19th century and history of peasants in the Polish Kingdom is the att itude of rural population to the changes in civilisation in the given period. Signifi cant changes in economic, legal and social status of rural population were accompanied by transformations in peasants culture which at the time could be described as a transitory culture of rural community.
The research was focused on the reception of changes in civilisation by the peasantry of the Polish Kingdom by the end of the 19th and beginning of the 20th centuries within the phenomena that acquired a mass character. In the centre of attention are three aspects of civilisation changes, namely the reception in rural community of printed word, att itude toward the Roman-Catholic Church and development of so-called “symbolic capital”. The objects of research were three groups: readers-correspondents of peasant newspapers, peasants-participants in the Mariavite and Zaranie (peasant weekly) movements, and peasant-migrants. The phenomena described above had the greatest impact on these three groups. The main task was to analyse the peasants’ response to the civilisation processes.
The purpose of the research was to explain the characteristic of socio-cultural motivation of peasants activity; analyse of development of their outlook, norms and standards of their social and individual life; examine the impact of lengthy cultural processes on the reception of civilisation changes in rural community of the Polish Kingdom by the end of the 19th and beginning of the 20th centuries. The chronological range of the research spans the period from the 1880s to the beginning of the 20th century, i.e. dynamic industrial development of the Polish Kingdom that greatly influenced the life of the country. The ending date is marked by the outbreak of the World War I, since afterwards there were some drastic changes in the socio-economic, political and cultural development of the Polish Kingdom.
The main body of source material was formed by personal records which make it possible to present the outlook of the analysed group. The authoress analysed letters and memories of peasants and the so-called “fi rst contact group”, i.e. village teachers, parish priests, writers. At the end of the 19th and beginning of the 20th century writt en word occupied an important place in peasant life. The analysis revealed, however, that education did not play the exclusive and leading role in the modernisation process of rural population in the analysed period. Undoubtedly, literacy contributed to the growth of peasant awareness, and although it did not lead to the collapse of traditional culture, allowed for the development of the traditional cultural elements important for rural community on a new level. Peasants-readers of the peasant press entered the writt en word culture with their cultural baggage which defi ned rather that restricted their progressiveness. And this should be remember when reconstructing political and national awareness of peasants in the analysed period. It is diffi cult to make any assumptions about their political culture without the sound knowledge of the readers’ readiness to receive the material presented in peasant papers which played the fundamental role in raising their political consciousness.
In the analysed period an important place in peasant life was held by the elements of Baroque culture. The key to understand how deeply they influenced the rural culture is to understand the impact made by the Catholic Counter-Reformation. At the same time it should be stressed that the confl icts between priest and its fl ock unresolved in the Counter-Reformation period did not lose relevance at the beginning of the 20th century. On the example of the analysis of peasant views about the Church and role played by priests it is possible to see the bearings of experiences, stereotypic behaviours, perception and dreams on the modernisation process. It could be said that on the initial stage of the modernity began the realisation of traditional aspirations in rural community.
The impact of changes in civilisation in the second half of the 19th century on the country is being analysed in the context of a long-term social process which makes it easier to understand the eclectic, as they might be seen, changes in rural community in the examined period. The analysis demonstrated that the civilisation changes affected the rural community as a whole. The distance, long or short, to industrial centre determined only the direction of modernisation process. This is to be seen most clearly on the example of changes in rural clothing that either became more decorative or was replaced by urban clothes. The analysis made allow us to indicate a certain patt er of modernisation process – the realisation of the “old” form is made possible through giving to it a modern sounding, while the introduction of the “new” form is possible when there exists a notion about it.